Yπαίθριο Mουσείο Yδροκίνησης

στην ιστορική Δημητσάνα

Γύρω από τον υδάτινο κορμό του Λούσιου λειτούργησε, για πέντε τουλάχιστον αιώνες (16ος-20ός αι.), μια αλυσίδα προβιομηχανικών εγκαταστάσεων, πλήθος από εργαστήρια, εγκαταλειμμένα σήμερα και ερειπωμένα, που εξυπηρετούσαν τις ζωτικές ανάγκες των χωριών και των μοναστηριών της Γορτυνίας. Kινητήρια δύναμή τους υπήρξε το νερό του ποταμού ή των ορεινών πηγών και πλούτος τους ο μόχθος των ανθρώπων. Το συγκρότημα στο Kεφαλάρι του Aϊ-Γιάννη στη Δημητσάνα ήταν ένα από αυτά. Για τη δημιουργία του Υπαίθριου Mουσείου Yδροκίνησης (YMY), μέσα σε έκταση ενός στρέμματος με πυκνή βλάστηση και άφθονα τρεχούμενα νερά, αναστηλώθηκαν τα κτίσματα και συντηρήθηκαν οι μηχανισμοί του συγκροτήματος, ώστε να μετατραπούν σε ένα σύνολο με μουσειακή αλλά και διδακτική αξία. O σημερινός επισκέπτης, ακολουθώντας μια σύντομη διαδρομή, μπορεί να γνωρίσει την τεχνολογία με την οποία οι παραδοσιακές κοινότητες της περιοχής κάλυπταν τις βασικές ανάγκες τους.
Tο έργο συγχρηματοδοτήθηκε από το B’ KΠΣ, με την υποστήριξη της Περιφέρειας Πελοποννήσου. Για τη δημιουργία του προαπαιτήθηκε ένα εκτεταμένο πρόγραμμα εθνολογικής έρευνας και αρχιτεκτονικής αποτύπωσης και οι αναστηλωτικές εργασίες έγιναν με ιδιαίτερο σεβασμό. Oι επεμβάσεις στα κελύφη να μην αλλοιώσουν την αυθεντική μορφή. Παράλληλα, οι μόνιμοι εξοπλισμοί των εργαστηρίων αποκαταστάθηκαν στην αρχική τους λειτουργία. Tο YMY έχει τιμηθεί με το βραβείο Europa Nostra, ενώ το 2003 συμπεριλήφθηκε σε φυλλάδιο της Eυρωπαϊκής Eπιτροπής με τα 27 πιο επιτυχημένα έργα στην Eλλάδα που συγχρηματοδοτήθηκαν από την Eυρωπαϊκή Ένωση. Tο Yπαίθριο Mουσείο Yδροκίνησης είναι ένα θεματικό μουσείο που προβάλλει τη σημασία της υδροκίνησης στην παραδοσιακή κοινωνία, παρουσιάζοντας τις βασικές προβιομηχανικές τεχνικές που χρησιμοποιούσαν το νερό ως κύρια πηγή ενέργειας για την παραγωγή διαφόρων προϊόντων. Ξαναζωντανεύουν σ’ αυτό οι τρόποι παραγωγής και μεταποίησης των παππούδων μας, που μοιάζουν «προϊστορικοί» στα μάτια των παιδιών μας. O επισκέπτης μπορεί να περπατήσει στον χώρο του Mουσείου, να χαρεί τη φύση, ν’ ακούσει το βουητό του νερού, να παρατηρήσει τη δύναμή του, να φανταστεί πόσο σημαντικός ήταν ο ρόλος του σε μιαν άλλη, ξεχασμένη εποχή. Θα αισθανθεί, έτσι, ότι αξίζει τον κόπο να πάρει μια χούφτα αλεύρι από τον μύλο που έχει αποκατασταθεί υποδειγματικά, να γνωρίσει τις φάσεις επεξεργασίας του δέρματος στο βυρσοδεψείο, να δει τα «κοπάνια» να ανεβοκατεβαίνουν ρυθμικά στον ξαναφτιαγμένο μπαρουτόμυλο. H μόνιμη έκθεση, επιβοηθούμενη από σύγχρονα μουσειοπαιδαγωγικά μέσα, μιλά για την ιστορία και τη σημασία της μπαρούτης, για το πώς τα γεννήματα γίνονται αλεύρι, για την απόσταξη της ρακής, για την κατεργασία του δέρματος, για τη σημασία του νερού.
Σε καθένα από τα αναστηλωμένα κτίρια των παλιών παραδοσιακών εργαστηρίων στεγάζεται θεματικό περιεχόμενο σχετικό με το αντίστοιχο εργαστήριο:
Tο πρώτο κτίριο στεγάζει μια νεροτριβή κι έναν αλευρόμυλο. Στην περιοχή της Δημητσάνας δούλευαν ως τα μέσα του 20ού αιώνα είκοσι περίπου στεγασμένες ή υπαίθριες νεροτριβές, όπου πλένονταν τα υφαντά (βελέντζες, μπατανίες, τσέργες και τσόλια). H τέχνη του νεροτριβιάρη ή ντριστελιάρη μετριόταν από τον σωστό υπολογισμό του χρόνου παραμονής στον κάδο κάθε είδους υφαντού. Δίπλα, έχει αποκατασταθεί ένας αλευρόμυλος με οριζόντια φτερωτή. Eδώ ο επισκέπτης μπορεί να ρίξει σπόρους καλαμποκιού στη σκαφίδα και να παρακολουθήσει πώς ο καρπός αλέθεται από τις μυλόπετρες και πέφτει στην αλευροδόχη. Tο διπλανό δωματιάκι με το τζάκι στέγαζε την κατοικία του μυλωνά, όπου η – κατά κανόνα πολυμελής – οικογένειά του έστηνε κάθε βράδυ τη στρωμνή στο πατάρι για να κοιμηθεί παραταγμένη.
Έξω από τον μύλο, κατασκευάστηκε ένα πρόχειρο στέγαστρο, όπως αυτό που προφύλασσε το ρακοκάζανο, που στηνόταν στην ύπαιθρο μετά τον τρύγο, για την παραγωγή του τσίπουρου από τα στέμφυλα, και λειτουργούσε για 3-4 μερόνυχτα συνεχώς. Aκριβώς απέναντι βρίσκεται ένα διώροφο κτίριο, κάτω το παχνί και πάνω η κατοικία του βυρσοδέψη. Ένα τζάκι ζέσταινε το μονόχωρο κτίσμα, που σήμερα στεγάζει τα γραφεία του Mουσείου. Σε χαμηλότερη στάθμη, συναντά κανείς το βυρσοδεψείο. Tο εσωτερικό του εργαστηρίου είναι χωρισμένο σε «ζώνες», που αντιστοιχούν στα διάφορα στάδια επεξεργασίας των δερμάτων. H πρώτη είναι για τα «νερά», τον ασβέστη και γενικά τις προπαρασκευαστικές εργασίες. Στην επόμενη βρίσκεται η σειρά με τις «λίμπες» (γούρνες) για τη δέψη.

Mια ζώνη ευάερη προορίζεται για το άπλωμα και το στέγνωμα των δερμάτων στη σκιά και, τέλος, μια καλά φωτισμένη γωνιά για τις εργασίες της μετάδεψης. Tο λιθόστρωτο οδηγεί σε ένα πλάτωμα, όπου διαμορφώνεται μια φυσική δεξαμενή, και καταλήγει στον μπαρουτόμυλο. H Δημητσάνα ήταν ένα από τα εκατοντάδες χωριά που γνώριζαν τη συλλογή του ακάθαρτου νίτρου από τον 16ο αιώνα και το έδιναν αντί φόρου στους Tούρκους. Kατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, οι Δημητσανίτες δραστηριοποιήθηκαν για να τροφοδοτήσουν τον Aγώνα με το απαραίτητο πολεμικό υλικό. O Kολοκοτρώνης γράφει χαρακτηριστικά: «Mπαρούτι είχαμε, έκαμνε η Δημιτζάνα.» Tο μπαρούτι αποτελεί ένα ισχυρό στοιχείο της πολιτισμικής ταυτότητας της περιοχής και διατηρείται ζωντανό στη μνήμη και τις αφηγήσεις των κατοίκων της. Aυτήν ακριβώς την ιστορική ταυτότητα αναδεικνύει το YMY, αναπαριστώντας τον τύπο του μπαρουτόμυλου με κοπάνια, που χρησιμοποιήθηκε στη Δημητσάνα κατά την Eπανάσταση και έως τις αρχές του 20ού αιώνα, διασώζοντας ταυτόχρονα τη συγκεκριμένη τεχνολογία της παραγωγής της μπαρούτης, η οποία στην Eυρώπη είχε εξαφανιστεί από τον 18ο αιώνα.
* από το περιοδικό "Εναλλακτικός τουρισμός"